Bij de ontwikkeling van kinderen spelen executieve functies een cruciale rol, zo onthult onderwijsadviseur Ingrid van Hengel, onderwijsadviseur bij 1801. Deze functies zijn als de dirigenten van ons gedrag, sturend bij het plannen, organiseren en vasthouden van aandacht. Ingrid benadrukt dat de mate waarin leerlingen hun aandacht en emoties kunnen reguleren direct invloed heeft op hun leermogelijkheden.
Executieve vaardigheden effectiever voor succes dan intelligentie
Ingrid: “Als leraren willen werken aan kansengelijkheid is werken aan cognitieve vaardigheden maar een deel van de oplossing. Onderzoek wijst uit dat ondersteuning die zich ook richt op executieve functievaardigheden (zelfregulatie) effectiever is voor vroeg succes op school dan algemene intelligentie. De mate waarin je emoties en aandacht kunt reguleren beïnvloeden je sociaal-emotionele ontwikkeling en je temperament. Dit geldt vooral voor kinderen bij wie de thuissituatie niet bevorderend is.”
Een gereedschapskist
Over executieve functies zijn veel verschillende meningen en onderverdelingen, maar het komt vooral neer op impulsremming, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit. Ingrid werkt graag met de indeling van Emiel van Doorn (Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies, stichting StiBCO, 2021). Ingrid: “Van Doorn heeft het over cognitieve functies: denkvaardigheden en gedragsvaardigheden:
- denkvaardigheden: plannen, organiseren, timemanagement, denken over je eigen denken.
- gedragsvaardigheden: verleidingen kunnen weerstaan, niet impulsief reageren, emotieregulatie, flexibel zijn, je aandacht vasthouden, doorzettingsvermogen.
Deze cognitieve functies zijn een soort gereedschapskist waar je steeds meer uit leert te gebruiken om de wereld te begrijpen en om oplossingen voor problemen te bedenken. Deze vaardigheden ontwikkel je het beste samen met anderen in je dagelijkse situatie."
Leren begint bij waarnemen
Ingrid: “In trainingen met leraren gebruik ik vaak het schema van Van Doorn met de bouwstenen die nodig zijn om te komen tot deze vaardigheden. De bouwstenen van leren beginnen bij de waarneming door zintuigen en gaan verder naar het vermogen om informatie nauwkeurig te verwerken en hierop te reflecteren. Onderschat niet hoe cruciaal het is om kinderen de wereld te laten ervaren met hun lichaam en zintuigen. Nat zand voelen en letters ontdekken vormen hierbij essentiële ervaringen.”
Je leert vooral van wat niet (meteen) lukt
Ingrid: “In trainingen met leraren gebruik ik vaak het schema van Van Doorn met de 22 cognitieve functies, de bouwstenen van het denken. Hoe jonger je je leerlingen bewust laat oefenen met deze vaardigheden hoe meer effect het heeft. Deze bouwstenen hebben een bepaalde volgorde waarin ze zich ontwikkelen; het begint met de waarneming door zintuigen en gaat verder naar het vermogen om informatie nauwkeurig te verwerken en hierop te reflecteren.
Onderschat niet hoe cruciaal het is om de wereld te laten ervaren met je lichaam en zintuigen. Datzelfde geldt voor het leren omgaan met je gedrag. Een ruzie oplossen voelt in een verhaal heel anders als wanneer je zelf middenin die ruzie zit.
"Ik houd niet zo van het woord fout, vaak is het een poging of oefening tot goed"
Leraren die kennis hebben van de bouwstenen van leren kunnen het gedrag van leerlingen beter begrijpen en ondersteunen. Maar ook snappen ze beter waarom een leerling niet tot leren komt en waarom ik niet zo geloof in een slecht functionerend werkgeheugen. Afstemmen op de situatie en mogelijkheden is hierbij van groot belang.
Wanneer iets te moeilijk is en de omgeving te stressvol, worden de executieve functies uitgeschakeld. Maar wanneer de informatie te eenvoudig is en de omgeving oninteressant, wordt geen beroep gedaan op de executieve functies.
Reflectie op leren staat centraal, waarbij beleefde ervaringen als waardevolle leermomenten worden gezien. Je leert meer van wat niet meteen is gelukt dan van voorkomen dat het mis gaat. Hoe beter je jezelf leert kennen én begrijpen hoe het bij een ander werkt hoe meer je leert je reacties te doseren. Let wel, dit geldt zowel voor leraren als voor leerlingen. Hoe meer en vroeger je hiermee oefent hoe beter je het kunt toepassen. Vooral ook op momenten die uitdagend zijn.”
Praktische tips
Ook aan de slag met het stimuleren van executieve functies? Ingrid geeft je enkele tips:
Tip 1: Varieer in activiteiten
Leer je leerlingen omgaan met een wereld die steeds weer en beetje anders is. Jonge kinderen houden van herkenning, maar voeg steeds een vleugje variatie toe. In de bouwhoek bijvoorbeeld, gebruik eens schuursponsjes in plaats van blokken. Hier leren ze meer van dan van herhaling. Ook voor oudere leerlingen is het goed om te leren zich steeds een beetje aan te passen, dit voorkomt verveling en houdt hen alert.
Tip 2: Stimuleer probleemoplossend denken
Laat je leerlingen van jongs af aan experimenteren met (samen) oplossen van problemen. Of het nu gaat om het maken van een taart of nadenken over milieuproblemen met Lego, dit bevordert het denkvermogen en zelfregulatievaardigheden. Waar jonge kinderen leren van positieve ervaringen, leren pubers vooral van negatieve ervaringen. Ingrid: "Tenslotte zijn onze leerlingen de wereldverbeteraars van de toekomst.”
Kom naar het congres Grip op gedrag op 15 mei 2024
Ingrid geeft tijdens het congres een workshop over Executieve functies bij kinderen, jongeren en volwassenen. In deze workshop gaat Ingrid kort in op het herkennen van de opbouw van en de onderlinge samenhang tussen de executieve functies. Docenten en leraren krijgen inzicht hoe dit gekoppeld is aan de ontwikkeling van zelfregulatie én wat leerlingen nodig hebben te komen tot denken over je denken en denken over je gedrag.
Schrijf je snel in om verzekerd te zijn van een stoel. Je kunt ook meerdere personen tegelijk inschrijven.
Meer over Ingrid van Hengel
Ingrid is als onderwijsadviseur vooral werkzaam in het oosten en midden van Nederland. Wil je als docent, leraar of schoolteam met dit onderwerp aan de slag? Dat kan via een actieve inspiratiesessie, een training of verdieping, eventueel gekoppeld aan verdiepende en/of handelende materialen van onze EDUtheek. Neem gerust contact op met Ingrid of met je eigen accountmanager.
